Mineral yağ buharı, petrol bazlı hidrokarbonlardan üretilen ve endüstriyel süreçlerde oldukça yaygın bir şekilde kullanılan sıvı yağların buharlaşması veya yüksek sıcaklıklarda aerosoller halinde ortama yayılması sonucu oluşan bir kimyasaldır. Mineral yağlar, makine yağlama, metal işleme, enerji üretimi, tekstil ve gıda endüstrisi gibi birçok sektörde kullanılır. Bu yağların termal veya mekanik işlemler sırasında buharlaşması, işçilerin solunum yoluyla veya deri temasıyla zararlı bileşenlere maruz kalmasına neden olabilir.
Mineral yağlar, alifatik hidrokarbonlar, aromatik hidrokarbonlar (PAH’lar), parafinler ve naftenler gibi çeşitli bileşenler içerir. Ancak özellikle metal kesme, haddeleme gibi yüksek sıcaklık gerektiren endüstriyel işlemler sırasında bu yağların parçalanması sonucu polisiklik aromatik hidrokarbonlar (PAH’lar) ve uçucu organik bileşikler (VOC’ler) açığa çıkar. Bu maddeler, kanserojen ve toksik özellikleri nedeniyle ciddi sağlık riskleri taşır. Solunmaları halinde akciğer hastalıklarına ve cilt tahrişlerine yol açarken, uzun süreli maruziyet meslek hastalıklarına neden olur. Bu nedenle, özellikle endüstriyel ortamlarda bu bileşenlere karşı koruyucu önlemlerin alınması gereklidir.
Mineral Yağ Buharı Ölçümü Nasıl Yapılır?
Mineral yağ buharı ölçümleri, çalışanların solunum yoluyla maruz kaldığı riskleri belirlemek amacıyla yapılır. Ölçüm süreci başlamadan önce, ortamın sıcaklığı, basıncı ve nem oranı gibi fiziksel çevre koşulları değerlendirilir. Aynı zamanda iş süreçleri, çalışanların görev tanımları, vardiya saatleri, mola süreleri ve iş sırasında kullanılan kimyasal maddeler göz önünde bulundurulur.
Numune alma işlemlerinde genellikle IOM tipi tutucular ve cam elyaf filtreler kullanılır. Sistemin çalışacağı akış hızı (2 Lt./Dk.) bir kalibratör yardımıyla ayarlanır. Örnekleme hattı, önceden belirlenmiş referans değerlere göre kalibre edilir. Kalibrasyon işlemi yalnızca başlangıçta değil, örnekleme tamamlandıktan sonra da tekrarlanır. Bu sayede ölçüm süresince sistemin sabit kalıp kalmadığı kontrol edilmiş olur. Eğer örnekleme öncesi ve sonrası akış hızları arasında %5’ten fazla fark varsa, bu numune geçersiz sayılır.
Maruziyet ölçümü yapılacaksa, pompa çalışanın bel hizasına sabitlenir ve filtre tutucu solunum bölgesine yerleştirilir. Bu şekilde, çalışanın gerçek solunum maruziyetini temsil eden hava örneğinin toplanması hedeflenir. Sabit nokta ölçümleri ise, maruziyetin en yüksek olduğu iş alanlarında ve genellikle çalışanın nefes alma yüksekliğine denk gelen seviyelerde gerçekleştirilir.
Örnekleme süresi, ortam koşullarına göre değişebilmekle birlikte genellikle en az 2 saat olmak zorundadır. Bu sürede toplam 240 litreden az olmayacak şekilde hava toplanmalıdır. Düşük konsantrasyon beklenen yerlerde örnekleme süresi uzatılabilir, yüksek konsantrasyon beklenen yerlerde ise daha kısa sürede örnekleme yapılabilir. Pompanın çalışıp çalışmadığı, hatlarda herhangi bir tıkanıklık olup olmadığı düzenli aralıklarla kontrol edilmelidir.
Numune alma işlemi sırasında, ortamdan kör numune de alınır. Kör numune, aynı özelliklere sahip bir filtrenin, ortamda kısa bir süre açıkta bekletilip tekrar kapatılmasıyla elde edilir. Bu örnek, analizde oluşabilecek arka plan kirlenmesini ölçmek için kullanılır. Kör numune sayısı, alınan örnek sayısına orantılı olarak belirlenir.
Örnekleme tamamlandığında, filtre dikkatlice çıkartılır, kapakları kapatılır ve etiketlenerek analiz için laboratuvara gönderilir. Numunelerin taşınması sırasında sarsıntıya karşı korunması sağlanır ve analiz hemen yapılmayacaksa filtreler uygun sıcaklıkta, genellikle buzdolabında muhafaza edilir.
Mineral Yağ Buharı Analizi Nasıl Yapılır?
Laboratuvara ulaşan filtreler, tartımdan önce sıcaklık ve nem gibi çevresel faktörlere uyum sağlayarak kararlı bir ağırlığa ulaşmaları için belirli bir süre uygun koşullarda bekletilir. Daha sonra filtreler hassasiyet seviyesi yüksek, en az beş haneli bir dijital terazide tartılır. Bu tartımlar, analiz öncesi ve sonrası olmak üzere iki aşamada gerçekleştirilir. Bu sayede, filtrede biriken yağ buharının kütle farkı hesaplanabilir hale gelir.
Ancak bu değer doğrudan analiz sonucu olarak değerlendirilmez. Aynı ortamda bekletilmiş kör numunelerin de ağırlık değişimleri ölçülerek, sistematik sapmalar düzeltilir.
Ekstraksiyon işleminde filtre, önceden temizlenmiş cam petri kaplarına alınır. Üzerine yüksek saflıkta (%99,5 ve üzeri) siklohekzan ilave edilir. Filtre bu çözücü içinde belirli bir süre, genellikle bir saat bekletilir. Daha sonra ikinci bir siklohekzan ekstraksiyonu yapılır. Bu işlem, yağ içeriğinin tamamen çözücüye geçmesini sağlamak içindir. Ardından filtre, temiz cımbız yardımıyla çözücüden çıkarılır ve tozsuz bir çeker ocakta kurutularak yeniden tartılır.
Filtrenin ekstraksiyon öncesi ve sonrası ağırlıkları arasındaki fark, yine kör filtrelerle düzeltilerek yağ buharı konsantrasyonu hesaplanır. Bu değer, ortalama akış hızı ve örnekleme süresi dikkate alınarak miligram/metreküp cinsinden ifade edilir. Elde edilen sonuçlar, mevzuattaki sınır değerlerle karşılaştırılarak maruziyet seviyesi belirlenir.
Türkiye’de mineral yağ buharı ile ilgili düzenlemeler, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından belirlenen yönetmelikler çerçevesinde şekillenmektedir. İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu, işverenlere çalışanların kimyasal risklere maruz kalmasını önleme ve bu maruziyeti düzenli olarak ölçme yükümlülüğü getirmiştir. Bu kapsamda, Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik kapsamında ölçümler düzenli olarak gerçekleştirilmelidir. Yönetmeliğin 7. Maddesi, periyodik ölçümlerin yapılmasını zorunlu kılar. Ek-1’de ise mineral yağ buharı için 8 saatlik zaman ağırlıklı ortalama (TWA) sınır değeri 5 mg/m³ olarak belirtilmiştir. Ayrıca, Parlayıcı, Patlayıcı, Tehlikeli ve Zararlı Maddelerle Çalışılan İşyerlerinde Alınacak Tedbirler Hakkında Yönetmelik, mineral yağ buharının patlama riskine karşı havalandırma sistemleri ve elektriksel ekipman standartları hakkında detaylı bilgiler içermektedir.
Mineral Yağ Buharına Karşı Alınabilecek Önlemler
Yağ buharlarının yayılımını engellemek için lokal egzoz sistemleri kullanılarak buharın kaynak noktasında emilmesi sağlanmalıdır. Ayrıca, açık sistemler yerine kapalı sistemler tercih edilerek yağ kullanım sürecinde buhar oluşumu en aza indirilebilir.
Çalışanların solunum yollarını korumak için FFP2/FFP3 tipi maskeler, kimyasallara dayanıklı eldivenler ve gözleri zararlı buharlardan korumak için özel gözlükler kullanılmalıdır.
Son olarak, çalışanların bilinçlendirilmesi ve prosedürlere hakim olması için düzenli eğitimler verilmelidir. Bu eğitimlerde kullanılan malzemelerin MSDS (Malzeme Güvenlik Bilgi Formu) içerikleri aktarılmalı, acil durumlarda izlenecek adımlar ve güvenli çalışma yöntemleri detaylı şekilde anlatılmalıdır.
AEM Laboratuvarı; uzman kadrosu ve teknik olanakları ile mineral yağ buharı ölçümü gerçekleştirmektedir.
